Era fa ai Ramu hanesan fatin historiku cultural nian ne’ebé hanesan fatin sagradu ida, iha Suku Rotuto,tuir simbolo ukun Cultural Suku Rotuto nian katak Ukun Tolu Bandu Tolu fatuk hun tolu, Ai ledik tolu ne’ebé hafahe bazeia ba rai Sarin tuir Topografia Rai hodi fahe ba parte Tolu parte Ukun Mean nian,ukun Mutin nian no ukun metan nian.
núne’e Areadores Era fa Ai ramu lokalizado iha parte ukun mutin nian ne’ebé tuir lenda haktuir katak fatin ne’e sai hanesan be matan dahuluk ba Avo Beia Ala Sira hahu-an mosu ka natadu iha suku Rotuto iha Fatin “Sae bou Nau hul” iha foho fatuk dadir nia lolon kablaki nian.
ne’ebé iha tempo ne’ebá beiala sira ne’e hela muda ba mai iha Areia ne’e, hodi haksumik –an no hamahan –an tuir Rai hun,Ai hun no fatuk kuak sira, iha tempo “Ria Nor Rae ( hahu hela iha rae ne’e )” ne’ebá tuir lenda haktuir katak avo sira sidauk iha “sentimento Moe, sidauk bele Koalia uza linguagen gestual no han saida deit mak sira bele han”, maske sira natadu mai ne’e lori kedas ai han balu ne’ebé origin suku Rotuto nian.
husi hela ba mai ne’e mak avo beiala sira hare fatin iha Areadores Era fa Ai Ramu hodi tesik to satalori sae to kablaki tutun no fatin ne’ebé segoru ba sira mak Areadores ida ne’e,tamba iha fatuk kuak,ai hun boot sira no be matan, núne’e iha tempo ne’ebá beiala sira hela iha fatin ne’e.
husi lenda Estorika ne’ebé haktuir verbalmente husi ibun ba ibun katak iha tempo ne’ebá, bai loron naruk halo bé maran hotu, ai horis mate hotu hela deit malus mak moris,no animal sira mate hotu ne’ebé laiha aihan ba beiala sira atu han no laiha bé ba Sira hodi hemu, núne’e sira disidi muda mai hela iha fatin ne’e,tamba iha fatuk kuak nomos bé matan no be matan iha tempo ne’e sidauk iha naran tamba sira rasik mos halo komonikasaun ho linguagen gestual, núne’e sira hemu deit bé ne’e no ai han ba sira, mak" mama Malus", loron kalan mama mak malus no hemu mak bé ne’e to ikus malus nia manas halo sira bele koalia ona,iha ona sentemintu moe ba malu entaun sira hahu uza ona ai kulit hodi taka isin no ai kulit taka isin ba dahuluk mak “Ai Mlos nia kulit” .
hahu husi tempo ne’ebá be matan ne’e hanesan be matan lulik ne’ebé sai hanesan be matan portaun tuir topografia rai hodi hafahe ukun mean no Ukun mutin nian no bé matan ne’e sai nudar be moris nian hodi fo isin diak,buras no matak ba Animal ai horis no ema.
“ne fé bisa ma,ne fé mlai ma,
bisa man ear bisa,mluru man ai lau
meta kou kou kou
lihu mor mor,
soro man kou soro,
lima man taes lima,
ulu man haot uar,
mata man dalmuak,
nobe man lakeur
nada man baria”
“ne fe di utu,ne fe sare loer”
ETIMOLOGIA ERA FA
Etimologia Era Fa Mai husi lia fuan mambae katak “ era “ iha liafuan tetum “ Bé “ , no “Fá” iha liafuan Tetum katak ‘’ fo han, kelen, tau tali ba kuda nia ibun laran,maibe kontestu “ Fa” iha iha Estória née refere na "fo Han"ne’ebé mai husi liafuan Mambae klasiku katak “fo Han”.Nune’e Era Fa katak “ fo han bé”.
ORGINALIDADE HANARAN BE MATAN NE’E SAI NARAN ERA FA
Estoria haktuir katak uluk iha tempo avo beiala sira nian,iha fase “ilat ho bosok – ear mata Ai fu ( sadan lulik no be matan ai hun )” bé iha mundu ne’e maran hotu durante tinan tolu nia laran “toan teul – leol teol”, Núne’e liurai sira iha fatin hot-hotu buka bé husi fatin ida, ba fatin seluk,maibe sira la konsege hetan bé.
Tamba ne’e mak Liurai sira bolu malu ,tur hamutuk iha fatin oan ida,no fatin ne’e hanaran Daot Krei Hati /Daot dmei hati “ Liurai Tur Fatin” fatin no naran ne’e sei existe to agora.
Iha fatin Daot mei hati ne’e sira tur hodi hanoin halo nusa mak sira bele hetan netik bé,maibe derepente lalar ida semo ba “Tur, belit. kaer “ iha liurai ida nia kelen no liurai hare ba lalar oan ne’e, wainhira nia semo tiha mak nia hare nia kelen lalar kaer ba ne’e bokon hela.
Mak hafoin liurai ne’e hatete ba liurai sira seluk katak bé parese iha fatin Ruma iha ona,núne’e sira hotu hanoin meus oinsa mak bele hetan netik bé ne’e iha ne’ebé .
Núne’e mak meus ne’ebé sira uza ba dala uluk tau ahi kdesan iha batar kulit ou batar kos kesi ba manu nia ain,kesi hotu tiha mak sira husik manu ne’e hodi ba buka bé, maibe la konsege tamba manu ne’e semo nomos ke rai, halo batar kulit ne’e nakloke no ahikdesan ne’e namkari tiha,núne’e liurai sira labele detekta fatin ba bé, maske sira hamrik iha fatuk ida nia leten ne’ebé hanaran “sloh Ilu “ hodi hateke Rai no rona manu kokorek.
Husi Manu ne’ebé sira husik la fo solusaun mak liurai sira Tur hamutuk fali hodi hamosu hanoin foun ida hodi disidi homan katupa hitu kesi ba iha fahi hodi husik ba buka bé, ho razaun tamba fahi sukit rai ne’ebé hafasil hodi buka tuir.
Wainhira sira husik fahi ne’e sira mos tuir kedas, fahi lao ketak to sira mos la konsege hetan fahi ne’e, hodi núne’e sira buka fahi ne’e ba mai no to iha fatuk ida nia leten sira hamrik hodi hateke ba mai,no fim sira hetan fahi ne’e hoku / toba hela iha tahu laran, fatuk hun ida, nune’e liurai sira fila fali mai hamulak hodi ba ké be, iha fatin ne’ebé fahi hoku / toba ba ne’e, maibe la dauk ba Ké bé ne’e, derepente bé nasulin hela ona husi fatuk hun ne’e, bé boot los, hodi núne’e sira la ké maibe sira fila tiha, hodi mai prepara fali ai –han lulik sira ho meus tebe dai, bidu no sergala, ulik, hodi halulik no fo han bé ne’e; Husi ida ne’e mak liurai sira hanaran be ne naran Era fa ka be ne’ebé fo han.
Núne’e lao tuir evulusaun tempo bé ne’e kossagradu hanesan bé matan ba liurai sira hodi hanaran be matan ne’e naran Daot era ka liu rai nia Bé,tamba liurai sira mak tur hamutuk hodi ba buka bé ne’e, hodi núne’e estoria haktuir mos katak antigamente liurai ida mate ba kuru bé iha fatin ne’e mak hodi tein ai han lulik ba hatur lulik nomos wanhira atu han uma bein,kuru bé dahuluk hodi hatur lulik iha uma laran tengki kuru bé ne’e.
KOMPOZISAUN IHA AREADORES ERA FA AI RAMU
Iha aredaores Erafa Ai Ramu ho nia komposisaun mak hanesan :
1. Odamatan portaun hodi hafahe areia mutin no areia mean nian
2. Tebe dai fatin
3. Tein fatin
4. Samria kamlai
5. Fatuk mane no fatuk feto ne’ebé hanaran fatuk koko sorte
6. Klabis daot era ne’ebé nakonu ho fatuk mantolun ( haot adi maol luli )
7. Bes ubu assae ( fatin Asuwain) no bematan liurai ( Daot Era )
8. Be matan kaibuti ( fatin ba haburas )
9. Iha areadores era fa ai ramu konhesidu mos ho fatuk kuak barak ne’ebé hanaran LEA
UMA NE’EBÉ NIA RESPONSABILIDADE FO HAN BE NE’E
núne’e hare papel ba bé matan nian iha suku Rotuto ligado ho be matan ai hun era fa Ai Ramu,antigamente (la hatene hahu iha tinan hira ) uma Fusu mauloe mak iha responsabilidade fo han bé matan ai hun erafa ai Ramu kada tinan – tinan,
uma Fusu MauLoe nia papel liga ba bé matan Ai hun nian,maibe mos hanesan parte sigurannsa nia iha area “ tior Ai luli” ,bazeia ba rai Sarin tuir Topografia Rai hodi fahe ba parte Tolu parte Ukun Mean nian,ukun Mutin nian no ukun metan nian,hodi núne’e Uma Fusu Mauloe hola responsabilidade iha area ukun mean nian.
uma Fusu Mauloe mos nia pozisaun hanesan Liurai nia alin ne’ebé ligasaun ho uma kadunan Boeloko ne’ebé iha suku Rotuto hanaran “Daot ka - Daot Kau” ne’ebé uma fusu hanesan daot Ka “ liurai nia alin “ tuir hirarkia governasaun tradisonal ka ukun Nakukun “ne’ebé existe iha Suku Rotuto.
AKOMPANHAMENTU BE MATAN ERA FA BA NIA EMA SIRA
Bé matan Erafa nia akompanhamentu ba povo Rotuto hodi hatudu katak be matan ne’e esperitualmente iha nain dunik ne’ebé hatudu iha tinan 1982 ne’ebé iha tempo ne’ebá, suku Rotuto halo komemorasaun loron FALINTIL nian ho Asaun levantamentu iha 20 Agusto 1982 hodi hasae kilat hitu husi militar Indonesia nia liman ne’ebé fo konsekuensia ba povo Rotuto muda Obrigatorio inforsadamente husi autoridade Militar Indonesia hodi ba destera iha Rai fusa – Betano,Postu administrative Same,Municipio Manufahi,destera iha Ilha Atauro Municipio Dili nomos destera iha Aisirimou,Municipio Aileu.
iha tempo moris iha situasaun difisil hanesan Vitima da quera iha fatin desterado hanesan iha Atauro no Betano ne’e,be matan Erafa hatudu nia akompanhamentu ba nia ema sira liu husi be matan Erafa natadu nia an - mosu be matan iha fatin desteradu ho nia natureza ne’ebé iha nanis iha Suku Rotuto.
natureza erafa ai ramu mosu iha fatin desteradu ho nia Natureza mak iha tuna lulik nomos fatuk mantulun hodi hatudu katak be matan erafa mak tuir hela ne’e,maibe depois tinan hitu liu,wainhira povo Rotuto fila hikas ba nia moris fatin,be matan ne’e,ne’ebé moris iha fatin desteradu sira mos maran hikas no laiha tan ona.
ERAFA AI RAMU SAI OBJETU TURISTIKU
Bé Matan Era fa Ai ramu nia esxistensia promosaun ba objetu Turistiku iha suku Rotuto ohin loron, ne’e hahu husi tinan 2016 promove husi gropu Haforsa kumunidade Baze Iha Futuru ( HAKBIT ) liu husi Filmazen Amatir ne’ebé iha hatudu ba publiku katak fatin ne’e mos sai hanesan fatin Atrasaun objetu Turistiku Natural ho nia beleza ai horis no arteistiku geologia ne’ebé Atrai tebes.
hodi Núne’e fatin refere sai hanesan ikono atrasaun turistiku Natural iha suku Rotuto nomos ikono objetu turistiku Be Matan Ai hun iha Municipio Manufahi.
=====================
Nota Beni : Ba Rotuto no gerasaun Rotuto Oan Sira, Semak Hatene Estória Erafa nian Diak Liu Tan,bele hadia halo Diak no kompletu liu Tan.
=====================
Sentru Informasaun Suku Rotuto
SEAC MANUFAHI
Piskiza, ilustrasaun no Hakerek Estória : Amorino da Costa Mendes Sarmento ( Che Arino Lara 82)
Refrensia Estória Verbal Haktuir husi : Daniel Maya, Agapito da Silva,Abel Da silva ( Abut )
Refrensia média sosial : Amorino Mendes, Hakbiit, Sentru Informasaun Suku Rotuto.
Akompanha sermonia Ritual fo han Be matan Ai hun Erafa Ai Ramu : Amorino Mendes, Hakbiit
Kolabora no Servisu hamutuk : SEAC MANUFAHI, Aaráo Pacheco Mendonça, Lizete José da Costa, Délio Doutel dos Santos,Afonso dá Costa Marçal.
======================