Sunday, April 28, 2024

Rotuto: ERA FA AI RAMU NIA ESTÓRIA

 


ERA FA AI RAMU

Era Fa Ai Ramu Lokaliza iha suku Rotuto, Postu Administrativo Same, Municipio Manufahi.

Era fa ai Ramu hanesan fatin historiku cultural nian ne’ebé hanesan fatin sagradu ida, iha Suku Rotuto,tuir simbolo ukun Cultural Suku Rotuto nian  katak Ukun Tolu Bandu Tolu fatuk hun  tolu, Ai ledik tolu ne’ebé hafahe bazeia ba  rai Sarin tuir  Topografia Rai hodi fahe ba parte Tolu parte Ukun Mean nian,ukun Mutin nian no ukun metan nian.

núne’e Areadores Era fa Ai ramu lokalizado iha parte ukun mutin nian ne’ebé tuir lenda haktuir katak fatin ne’e  sai hanesan be matan dahuluk ba Avo Beia Ala Sira hahu-an mosu ka natadu iha suku Rotuto iha Fatin “Sae bou Nau hul” iha foho fatuk dadir nia lolon kablaki nian.

ne’ebé iha tempo ne’ebá beiala sira ne’e hela muda ba mai iha Areia ne’e, hodi haksumik –an no hamahan –an tuir Rai hun,Ai hun no fatuk kuak sira, iha tempo “Ria Nor Rae ( hahu hela iha rae ne’e )”  ne’ebá tuir lenda haktuir katak avo sira  sidauk iha “sentimento Moe, sidauk bele Koalia uza linguagen gestual no han saida deit mak sira bele han”, maske sira natadu mai ne’e lori kedas ai han balu ne’ebé origin suku Rotuto nian.

husi hela ba mai ne’e mak avo beiala sira hare fatin iha Areadores Era fa Ai Ramu hodi tesik to satalori sae to kablaki tutun no fatin ne’ebé segoru ba sira mak Areadores ida ne’e,tamba iha fatuk kuak,ai hun boot sira no be matan, núne’e iha tempo ne’ebá  beiala sira hela iha fatin ne’e.

husi lenda Estorika ne’ebé haktuir verbalmente husi ibun ba ibun  katak iha tempo ne’ebá, bai loron naruk halo bé maran hotu, ai horis mate hotu hela deit malus mak moris,no animal sira mate hotu ne’ebé laiha aihan ba beiala sira atu han no laiha bé ba Sira hodi  hemu, núne’e sira disidi muda mai hela iha fatin ne’e,tamba iha fatuk kuak nomos bé matan no be matan iha tempo ne’e sidauk iha naran tamba sira rasik mos halo komonikasaun ho linguagen gestual, núne’e sira hemu deit bé ne’e no ai han ba sira, mak" mama  Malus", loron kalan mama mak  malus no hemu mak bé ne’e to ikus malus nia manas halo sira bele koalia ona,iha ona sentemintu moe ba malu entaun sira hahu uza ona ai kulit hodi taka isin no ai kulit taka isin ba dahuluk mak  “Ai Mlos nia kulit” .

hahu husi tempo ne’ebá be matan ne’e hanesan be matan lulik ne’ebé sai hanesan  be matan portaun tuir topografia rai hodi hafahe ukun mean no Ukun mutin nian no bé matan ne’e sai nudar be moris nian hodi fo isin diak,buras no matak ba Animal ai horis no ema.


ne fé bisa ma,ne fé mlai ma,

bisa man ear bisa,mluru man ai lau

meta kou kou kou

 lihu mor mor,

soro man kou soro,

lima man taes lima,

ulu man haot uar,

mata man dalmuak,

nobe man lakeur 

nada man baria” 


“ne fe di utu,ne fe  sare loer” 

núne’e husi gerasaun dahuluk to mai iha tempo ida,ne’ebé haktuir hela katak  bai loron naruk tan durante tinan tolu “ toan teul leo teul “ ne’ebé halo be maran hotu iha fatin hotu, núne’e liurai sira husi fat-fatin lao mai buka bé tan be Maran hotu.

ETIMOLOGIA  ERA FA  

Etimologia Era Fa Mai husi lia fuan mambae katak “ era “ iha liafuan tetum “ “ , no  “” iha liafuan Tetum katak ‘’ fo han, kelen, tau tali ba kuda nia ibun laran,maibe kontestu  “ Fa” iha iha Estória née refere na "fo Han"ne’ebé mai husi liafuan  Mambae klasiku katak “fo Han”.Nune’e Era Fa katak “ fo han bé”. 


ORGINALIDADE HANARAN BE MATAN NE’E SAI NARAN ERA FA 

Estoria haktuir katak uluk iha tempo avo beiala sira nian,iha fase “ilat ho bosok – ear mata Ai fu ( sadan lulik no be matan ai hun )” bé iha mundu ne’e maran hotu durante tinan tolu nia laran “toan teul – leol teol”, Núne’e liurai sira iha fatin hot-hotu buka bé husi fatin ida, ba fatin seluk,maibe sira la konsege hetan bé.

Tamba ne’e mak Liurai sira bolu malu ,tur hamutuk iha fatin oan ida,no fatin ne’e hanaran Daot Krei Hati /Daot dmei hati “ Liurai Tur Fatin” fatin no naran ne’e sei existe to agora.

Iha fatin Daot mei hati ne’e sira tur hodi hanoin halo nusa mak sira bele hetan netik bé,maibe derepente lalar ida semo ba “Tur, belit. kaer “ iha liurai ida nia kelen no liurai hare ba lalar oan ne’e, wainhira nia semo tiha mak nia hare nia kelen lalar kaer ba ne’e bokon hela.

Mak hafoin liurai ne’e hatete ba liurai sira seluk katak bé parese iha fatin Ruma iha ona,núne’e sira hotu hanoin meus oinsa mak bele hetan netik bé ne’e iha ne’ebé .

Núne’e mak meus ne’ebé sira uza ba dala uluk tau ahi kdesan iha batar kulit ou batar kos kesi ba manu nia ain,kesi hotu tiha mak sira husik manu ne’e hodi ba buka bé,  maibe la konsege tamba manu ne’e semo nomos ke rai,  halo batar kulit ne’e nakloke no ahikdesan ne’e namkari tiha,núne’e liurai sira labele detekta fatin ba bé,  maske sira hamrik iha fatuk ida nia leten  ne’ebé hanaran “sloh Ilu “  hodi hateke Rai no rona manu kokorek.

Husi Manu ne’ebé sira husik la fo solusaun mak liurai sira Tur hamutuk fali hodi hamosu hanoin foun  ida hodi disidi homan katupa hitu kesi ba iha fahi hodi husik ba buka bé, ho razaun tamba fahi sukit rai ne’ebé hafasil hodi buka tuir.

Wainhira sira husik  fahi ne’e sira mos tuir kedas, fahi lao ketak to sira mos la konsege hetan fahi ne’e, hodi núne’e sira buka fahi ne’e ba mai no to iha fatuk ida nia leten sira hamrik hodi hateke ba mai,no fim sira hetan fahi ne’e hoku  / toba hela iha tahu laran, fatuk hun ida,  nune’e liurai sira fila fali mai hamulak hodi ba ké be,  iha fatin ne’ebé fahi hoku / toba ba ne’e,  maibe la dauk ba Ké  bé ne’e, derepente bé nasulin hela ona husi fatuk hun ne’e, bé boot los,  hodi núne’e sira la ké maibe sira fila tiha, hodi mai prepara fali ai –han lulik sira ho meus tebe dai, bidu no sergala, ulik, hodi halulik no fo han bé ne’e; Husi ida ne’e mak liurai sira hanaran be ne naran Era fa  ka be ne’ebé fo han.

Núne’e lao tuir evulusaun tempo bé ne’e kossagradu hanesan bé matan ba liurai sira hodi hanaran be matan ne’e naran Daot era  ka liu rai nia Bé,tamba liurai sira mak tur hamutuk hodi ba buka bé ne’e, hodi núne’e estoria haktuir mos katak antigamente liurai ida mate ba kuru bé iha fatin ne’e mak hodi tein ai han lulik ba hatur lulik nomos wanhira atu han uma bein,kuru bé dahuluk hodi hatur lulik iha uma laran tengki kuru bé ne’e.


KOMPOZISAUN IHA AREADORES ERA FA AI RAMU




Iha aredaores Erafa Ai Ramu ho nia komposisaun mak hanesan : 

1. Odamatan portaun hodi hafahe areia mutin no areia mean nian 

2. Tebe dai fatin 

3. Tein fatin 

4. Samria kamlai 

5. Fatuk mane no fatuk feto ne’ebé hanaran fatuk koko sorte 

6. Klabis daot era ne’ebé nakonu ho fatuk mantolun ( haot adi maol luli )

7. Bes ubu assae ( fatin Asuwain) no bematan liurai ( Daot Era )

8. Be matan kaibuti ( fatin ba haburas )

9. Iha areadores era fa ai ramu konhesidu mos ho fatuk kuak barak ne’ebé hanaran LEA


UMA NE’EBÉ NIA RESPONSABILIDADE FO HAN BE NE’E


iha Suku Rotuto hafahe servisu tuir Hirarkia Cultural ne’ebé mak kada uma fukun sira ida -  idak iha responsabilidade cultural ligado ho ambiente,sigurasa,be,udan no seluk tan.

núne’e hare papel ba bé matan nian iha suku Rotuto ligado ho be matan ai hun era fa Ai Ramu,antigamente (la hatene hahu iha tinan hira ) uma Fusu mauloe mak iha responsabilidade fo han bé matan ai hun erafa ai Ramu kada tinan – tinan,

uma Fusu MauLoe nia papel liga ba bé matan Ai hun nian,maibe mos hanesan parte sigurannsa nia iha area  “ tior Ai luli” ,bazeia ba  rai Sarin tuir  Topografia Rai hodi fahe ba parte Tolu parte Ukun Mean nian,ukun Mutin nian no ukun metan nian,hodi núne’e Uma Fusu Mauloe hola responsabilidade iha area ukun mean nian.

uma Fusu Mauloe mos nia pozisaun hanesan Liurai nia alin ne’ebé ligasaun ho uma kadunan Boeloko ne’ebé iha suku Rotuto hanaran “Daot ka - Daot Kau” ne’ebé uma fusu hanesan daot Ka “ liurai nia alin “ tuir hirarkia governasaun tradisonal ka ukun  Nakukun “ne’ebé existe iha Suku Rotuto.


AKOMPANHAMENTU BE MATAN ERA FA BA NIA EMA SIRA








Bé matan Erafa nia akompanhamentu ba povo Rotuto hodi hatudu katak be matan ne’e esperitualmente iha nain dunik ne’ebé hatudu iha tinan 1982 ne’ebé iha tempo ne’ebá, suku Rotuto halo komemorasaun loron FALINTIL nian ho Asaun  levantamentu iha 20 Agusto 1982 hodi hasae kilat hitu husi militar Indonesia nia liman ne’ebé fo konsekuensia ba povo Rotuto muda Obrigatorio inforsadamente husi autoridade Militar Indonesia hodi ba destera iha Rai fusa – Betano,Postu administrative Same,Municipio Manufahi,destera iha Ilha Atauro Municipio Dili nomos destera iha Aisirimou,Municipio Aileu.

iha tempo moris iha situasaun difisil hanesan Vitima da quera iha fatin desterado hanesan iha Atauro no Betano ne’e,be matan Erafa hatudu nia akompanhamentu ba nia ema sira liu husi be matan Erafa natadu nia an -  mosu be matan iha fatin desteradu  ho nia natureza ne’ebé iha nanis iha Suku Rotuto.

natureza  erafa ai ramu mosu iha fatin desteradu ho nia Natureza mak iha tuna lulik nomos fatuk mantulun hodi hatudu katak be matan erafa mak tuir hela ne’e,maibe depois tinan hitu liu,wainhira povo Rotuto fila hikas ba nia moris fatin,be matan ne’e,ne’ebé moris iha fatin desteradu sira mos maran hikas no laiha tan ona.

ERAFA AI RAMU SAI OBJETU TURISTIKU 

Bé Matan Era fa Ai ramu nia esxistensia promosaun ba objetu Turistiku  iha suku Rotuto ohin loron, ne’e  hahu husi tinan 2016 promove husi gropu Haforsa kumunidade Baze Iha Futuru                ( HAKBIT ) liu husi Filmazen Amatir ne’ebé iha hatudu ba publiku katak fatin ne’e mos sai hanesan fatin Atrasaun objetu Turistiku Natural ho nia beleza ai horis no arteistiku geologia ne’ebé  Atrai tebes.

hodi Núne’e fatin refere sai hanesan ikono atrasaun turistiku Natural  iha suku Rotuto nomos ikono objetu turistiku Be Matan Ai hun iha Municipio Manufahi.

=====================

Nota Beni : Ba Rotuto no gerasaun Rotuto Oan Sira, Semak Hatene Estória Erafa nian Diak Liu Tan,bele hadia halo Diak no kompletu liu Tan.

=====================

Sentru Informasaun Suku Rotuto

SEAC MANUFAHI 

Piskiza, ilustrasaun no Hakerek Estória : Amorino da Costa Mendes Sarmento ( Che Arino Lara 82)

Refrensia Estória Verbal Haktuir husi : Daniel Maya, Agapito da Silva,Abel Da silva ( Abut )

Refrensia média sosial : Amorino Mendes, Hakbiit, Sentru Informasaun Suku Rotuto.

Akompanha sermonia Ritual fo han Be matan Ai hun Erafa Ai Ramu : Amorino Mendes, Hakbiit

Kolabora no Servisu hamutuk : SEAC MANUFAHI, Aaráo Pacheco Mendonça, Lizete José da Costa, Délio Doutel dos Santos,Afonso dá Costa Marçal.

======================








 



Friday, April 19, 2024

WEDAUBEREK NIA ESTORIA

 ESTÓRIA  SADAN LULIK WEDA LETEN  NO WE MATAN WEDA

Be matan weda tuir Istória ne’ebé haktuir husi                   Sr. Luis da Costa  Doutel husi uma lisan uma leten - uma katuas ne’ebe atual nu’udar lia nain iha uma lisan refere nomós engeral iha aldeia Tahu bein, ba Arte e Cultura iha tersa-feira, loron 26 Marsu 2024 Katak sadan weda leten no be matan weda mak sai hanesan origen hahoris rai Wedauberek.

Sadan lulik no be matan lulik foin mak hetan atensaun dahuluk husi jerasaun sira agora iha  fulan Agustu, tinan 2022, wainhira inagura  uma leten no uma katuas mak foin hadia be matan no sadan lulik ne’e, hodi husu lisensa atu haraik matak malirin hafoin halo realizasaun ba inagurasaun uma leten no uma katuas.

Sadan lulik ne’e nu’udar sadan liurai iha rai wedauberek ne’ebé sadan ne’e,  hodi hamahon uma lisan sanulu iha rai Wedauberek, uma lisan sanulu ne’e fahe ba parte rua Uma Lisan Mane mak: Uma Katuas, Uma Kiar-Leten, Uma Seo-wa, Uma Badaen, Uma Oan, no husi parte Uma Lisan Feto mak: Uma Leten, Uma Lia-Nain, Uma Sukaer-Hun, Uma Laluk, Uma Kiar-kraik.

Uma lisan sanulu ne’ebe mak iha rai wedauberek mai husi knua tolu, Knua Tahu Bein nian mak uma lisan: Uma Katuas, Uma Leten, Uma Oan, Uma Sakaer-Hun, Uma Lia-Nain, Uma Badaen husi Knua Bei-Suda nian mak uma lisan: Uma Kiar Leten, Uma Kiar Kraik, Uma Seo-Wa, Uma Laluk, no husi Knua Bei-Bere nian mak uma lisan:  uma Dato Bei-Bere, Uma Aikbelak, Uma Maksabar, Uma Ai-Dila Tukun.

Ho nune’e ligadu ba istória ne’ebe konta katak, maske be matan no sadan lulik ne’e iha aldeia tahu bein maibe, pertense ba ema hotu, tamba tahu bein hanesan rai alas nia inan aman, no liurai nia inan aman.


ETIMOLÓGIA WEDAUBEREK

Etimológia husi be matan “weda”  mai husi Liafuan “ we no da “,  we lia fuan ne’e, husi  tetum terik ne’ebé iha  tetum prasa “be” no “da” foti  husi avo feto ida nia naran “Dau” ne’ebé habadak mak “Da” no avo mane ida naran “Bere”,  nune’e husi konjugasaun naran hirak ne’e mak hodi hanaran ba rai “Wedabere, nune’e ikus nia evolusaun linguagen mai hodi hanaran fatin ou rai ne’e  naran “wedauberek ,” 

WEDAUBEREK NIA  ESTORIA

Sadan weda tutun nudar knua origen hahu husi beiala sira nian ate wedauberek ohin loron, ne’ebé antigamente nia existênsia hahu husi                            we da tutun no fatin ne’e abandonadu iha tempo funu entre lulik ida hasoru lulik seluk, liurai ida hasoru liurai seluk ne’bé iha lian Indonesia “ perang kerajaan ka iha linguazen mambae “ hun koat buti kai liu “  núne’e halo avo beiala sira halai ba iha lorosa’e, no to’o iha Rai viqueque parte Luka nian, to’o iha  mota we nunu, Avo sira balu liu ona be ne’e, no avo balu mos ladauk hakur be ne’e, maibe avo ida kous lulik atu hakur be ne’e, derepente be ne’e nakali, halo avo sira ne’ebe iha be ne laran hakur la diak, no tuir istória ne’ebe konta katak iha tempu ne’eba, avo sira ne’ebe iha be ne’e laran hodi fali  sasan lulik ne’ebe sira lori hodi konsege salva an fila fali mai be sorin, nune’e avo sira balu ne’ebé liu ona ba be sorin, no balu seidauk hakur be ne’e hakilar ba malu hodi dehan “ imi iha neebá – iha ne’eba deit ona no ami  iha ne’e iha ne’e deit ona “. hodi núne’e mak avo sira balu ne’ebé, sidauk hakur be ne’e, fila fali mai iha rai wedauberek,hodi hela no moris iha rai Wedauberek  to’o agora ne’ebé nia gerasaun   mak ohin loron existe iha rai Wedauberek ne’ebé mak haksumik-an iha origen fiar nian iha uma lisan uma leten  hanesan uma feto no uma katuas hanesan uma Mane.

avo sira ne’ebé la konsege hakur we Nunu , fila fali mai fatin weda tutun maibe fatin ne’e sei abondona hela tamba la tau atensaun tuir klalaok moris husi  beiala sira ne’ebé antes ne’e hela iha fatin ne’e, maibe estorikamente konta verbalmente, ibun  ba ibun husi gerasaun origen weda Tutun nian, nune’e husi otas ba otas, fatin ne’e abondonadu to otas ida, iha tempo avo ida naran “ avo Tomas ” foin halo prolongado ba gerasaun husi weda tutun ne’e, hodi halo tós iha foho leten weda tutun nian ne’e.

Iha tempo sira halo tós ne’e sira ba kuru bé iha be ida naran “ debu Klulus” ne’ebé be ne’e nia mér hanesan Masin, estorikamente sira rona hela be Weda ne’e iha, maibe sira la hatene iha los ne’ebé, núne’e iha tempo ne’ebá avo Mane “ avo Tomas ” nee lori kuda ba haró iha be “ debu Klulus” derepente samea ida monu husi ai leten tun mai halo kuda ne’e hakfodak hodi soe tiha avo mane ne’e ba rai, núne’e avo mane ne’e tolok samea ne’e, maibe avo mane ne’e mos derepente lakon konsente tamba esperitu natureza nia mai tur tan “horik “ ho avo mane ne’e, hodi husu ba katuas sira ne’ebé halo tos iha fatin ne’e ;  nune’e “ imi mai halo tos iha fatin ne’e,imi kuru be iha ne’ebé ? katuas sira ne’ebé halo tos iha fatin ne’e, hatan ba,  núne’e ; Ami ba kuru be iha “ debu Klulus” depois esperitu ne’e husu tan katak, imi la hatene imi nia be ka ? katuas sira ne’ebé halo tos iha fatin ne’e hatan ba núne’e ; estorikamente ami rona katak be ne’e iha, maibe ami la hatene iha ne’ebé ?   núne’e iha tempo ne’eba kedas lulik ne’e esplika ba katuas sira ne’ebé halo tos ne’e,  dehan : imi ba iha ne’eba (weda matan) sei iha sinal ruma hatudu ba imi,  iha ne’ebá, no iha ne’eba ne’e, rai taka tiha be  matan ne’e, no rai kuak ne’e la to ona metro 1, hodi núne’e iha tempo ne’eba sira ba dunik iha fatin ne’e, to’o iha fatin ne’e kadiuk ida halai husi sira nia oin ba tama fali iha rai kuak be matan ne’e, núne’e sira mos hatene katak fatin mak ne’e: 

tuir esperitu ne’ebé horik ba iha katuas  ka Avo Tomas ne’ebé monu husi kuda leten katak  bainhira imi hetan, imi hasai rai ten sira iha kuak ne’e, mak imi sei hetan  fatuk hada quadrado ne’e iha leten to  karaik.

los dunik wainhira avo sira hasai tiha rai ten husi rai kuak ne’e,hetan dunik fatuk quadrado husi leten to karaik.

tuir esperitu ne’ebé horik ba iha avo Tomas,  ne’ebé monu husi kuda leten katak bainhira imi hasai rai ten to hetan bé, to ona iha fatuk kabelak ida iha okos, fatuk ne’e’ labele loke,se imi loke imi sei sai la biban tamba iha okos ne’e iha kuak Rua be nian,ida husi foho no ida husi tasi.

los duni iha tempo ne’eba avo sira hasai rai ten,iha dunik kuak ne’e,núne’e hanesan esperitu hatete, iha tempo ne’e kedas sira hamos tiha bé ne’e,konseque sira bolu malu halo Ritual oho fahi ida  iha  ne’eba no tebe dahur to rai  loron,ho ida ne’e kedas mak avo sira uza bé ne’e iha tempo ne’eba to agora.

tuir estoria ne’ebé konta,gerasaun sira tuir mai la dauk hare bé ne’e,maibe to iha tempo ida  Graciana da Costa ( kontador nia Prima ) nudar  gerasaun ou nain ba be ne’e, liu husi fatin ne’e, ho nia laen kaben, Laen  ne’e, hatete ba 

Graciana da Costa núne’e : hakarak atu ba hare imi nia bé  ne’e, entaun ita ba Hare, to iha bé ne’e sira hateke tun ba bé ne’e, derepente  sasuit iha Graciana  nia ulun monu tiha tun be laran ba, nune’e nia laen hatete ba Graciana katak  rona estoria dehan be ne’e imi nian, nune’e laen ne’e foti tali kelen ida hatun tun ba derpente sasuit ne’e hanesan ema foti ba tau iha talin kelen ne’e,nune’e atu hatudu ba gerasaun sira katak bé ne’e,  bé origen desde beiala sira to gerasaun tuir mai, gerasaun sira iha ne’eba  mak nain ba bé ne’e.

Iha  tinan 1997 kontador Estoria nia Aman  Antonio da Costa Doutel halo Ritual hodi loke transmigrasaun iha Wedauberek, núne’e depois  de Ritual ne’e, stabelesementu transmigrasaun  ne’e lao  ho sussesu.

estorikamente ne’ebé iha mak hatudu katak rai Wedauberek nia sadan lulik mak “We da Tutun “no we matan lulik mak “We da “ núne’e husi be matan no sadan lulik nee hodi hanaran ba rai wedauberek.

EXISTENSIA GOVERNASAUN           TAHU BEIN



Aldeia Tahu bein ne’ebé  antes ne’e Administrativamente existe nudar suku ida,maizamenus iha tinan 1935 ba kotuk,núne’e Aldeia Tahu Bein nudar Suku Antigo ida, iha Rai Alas ( postu Administrativo Alas ),Aldeia Tahu Bein Nia identidade nudar suku foin lakon iha tempo 1935 – 1937 iha tempo Liurai  Carlos nia Ukun ne’ebé lori nia poder tomak halakon tiha suku Tahu Bein sai fali ba aldeia Tahu Bein no suku Nia Naran tau fali ba Suku Uma Berloik iha tempo ne’eba. 

iha tempo troka Suku Tahu Bein sai Fali ba Aldeia tahu Bein hodi tau fali  suku Uma Berloik halo liurai  sira  husi Tahu bein no nia gerasaun sira mate mohu no sai vitima iha tempo ne’eba, tamba hare liurai ho nia gerasaun sira mate mohu hotu mak iha lou Feto ida naran “Besek” ba hasoru fali liurai Carlos, núne’e Liurai Carlos fo opsaun  Rua, ba avo feto ne’e atu hili fali ema ida atu sai lider hodi toma responsabilidade ka sai xefi suku ba Suku Uma Berloik,hodi núne’e ema ne’ebé sai suku iha Uma Berloik tempo ne’eba Hili Avo ida Naran “Ananias” .

iha tempo ne’e xefi Suku Ananias nia Ukun Atu hamoris fali Suku Tahu Bein,maibe iha tempo ne’e demografikamente ema la to atu sai suku, núne’e mak liurai Carlos foti desizaun hodi muda fali Tahu Bein nudar Aldeia nafatin maibe sub mete ba iha Suku Mahaquidan maizamensu tinan 1937 ho razaun katak tau hamutuk lai ba,inan aman rua ne’e hamutuk lai ba,bainhira Tahu Bein ne’e,ema barak fila fali  mak sei hamoris fila fali ka transforma fila fali Aldeia Tahu Bein ba Fali suku Tahu Bein.

ESPETATIVA LIA NAIN TAHU BEIN  NUDAR FONTES BA ESTORIA

LUIS DA COSTA DOUTEL


hare ba nasaun Timor leste ne’ebé independente ona no harii estadu ida ne’ebé soberano ho nia governasaun atu servi nia nasaun,ne’eb’e atu hafasil servi ida ne’e mak stabelese organigrama do estadu no halo devisaun Administrativo territorial husi supra Struturado hodi to mai infrastruturado to nivel suku ne’ebé hodi aslera servi nasaun hodi diak  no lori dezenvolvementu besik ba povo mak sedu ou tarde timor leste sei konkretiza artigo 5 Konstituisaun Republica Democratica de Timor leste ne’ebé koalia kona ba poder local ka dezentralizasaun no dekonstresaun do poder.

liga ho ida ne’e mak liu husi ministerio Estatal aumenta tan suku 10 iha Teritoria Timor leste hodi sae ba total suku hamutuk 452 sukus,Nune’e tuir Lia  luis da Costa Doutel Nain ne’e nia espetativo katak timor Ukun ona hakarak sugere Suku tahu bein Moris fila fali. 

MENSAGEM HUSI  LIA NAIN TAHU BEIN NUDAR FONTES BA ESTORIA

LUIS DA COSTA DOUTEL  

BA WE DA OAN SIRA 

TAHU BEIN OAN SIRA NE’EBÉ NAMKARI IHA TIMOR LARAN 

karik estoria ne’ebé imi rona la to karik mai ita kompleta atu núne’e ita bele promove ita nia identidade Estorico no cultura ne’e ho diak

karik iha gerasaun we da oan sira rona deit estoria ne’e sidauk hare be matan no sadan lulik ne’e bele mai haré liu husi hau ne’ebé konta estoria we da ne’e nian.

MENSAGEM BA GOVERNO

“ husu governo atu tau atensaun ba fatin ne’e,gerasaun husi fatin ne’e mesmo hanoin no hakarak hela maibe kbiit mak la to”

============
https://www.facebook.com/100004165699235/posts/pfbid0LkjoNMG4gimXsncz9bTBksuSkokQ5S23aBCjiAYZtF6NDWRZ1DPtib3t1sWMHy5ol/?app=fbl
===============

Sentru Informasaun Suku Rotutu
Piskiza no Hakerek : Amorino Mendes #CheArinoLara82
#Arte Cultura Município Manufahi
Aproxima no konsulta : Delio Doutel dos Santos
Kolaborasaun:
Aarão Pacheco ( SEAC MANUFAHI)
Lizete José da Costa ( SEAC MANUFAHI)
Afonso Marçal ( SEAC MANUFAHI)
Haktuir Estória : Lia Nain Tahu Bein Luis Da Costa Doutel
Apoio Moral : Xefi Aldeia Tahu Bein  Elias Barreto
Asistensia Foto : João Joaninho Doutel


Tuesday, April 9, 2024

SATALORI :AQUITECTÓNICO TRADISONAL NEEBE HANARAN SATALORI IHA SUKU ROTUTO


SATALORI Lokaliza iha Kablaki Nia  hun lolos besik kablaki lolon, Suku Rotuto,posto Administrativo Same, Município Manufahi.

Satalori nudar Fatin Ida neebe beiala suku Rotuto nian Hela ba no nudar Fatin dahuluk transformasaun sadan Ne'ebé antes  nee hatidin fatuk ida deit, hafoin  ba fatuk tolu no hafoin transforma husi fatuk tolu nee nakfilak ba hada kabuar Ne'ebé iha Fatin nee hatudu iha sadan ka fatuk bosok neebe hada kabuar.

Etimologia SATALORI ne’e foti husi liafuan mambae katak hada fatuk hodi sai hanesan tersering hodi satan, Liafuan ida satan / hada, ne’e mak  iha mambae katak “ SATA” no liafuan tesik mak iha liafuan mambae katak “LORI” nune’e liafuan SATALORI katak fatuk hada KA satan hodi tesik nune mak fatuk ne’ebé hada tesik ne’e konhesedu ho naran satalori.

Tamba sa mak iha tempu ne’eba presija hada fatuk hanesan ne’e ???

tuir legenda ne’ebé haktuir katak iha tempu uluk fase ria ho rai uma fukun sira ida – idak hamrik mesak – mesak no laiha ema ida ukun ema ida,hodi nune’e mak objektivo hodi hada fatuk atu satan netik ema sira laos pertense iha uma fukun ne’e atu labele tama iha areadores fukun ne’e  nia konta.

Ligasaun ho ida ne’e mak iha tempo ne’ebé katuas sira hada mos fatuk ida ne’ebé hanaran Satalori hodi haketak ema ne’ebé laos nia konta ka ukun atu labele tama ba kahur ho sira,nune’e tuir legenda katak iha sataolori ne’e ema ne’ebé hela iha ne’eba uma fukun sira mak hanesan uma fukun dasarae,leorua,hinhat,kabita mak hela iha areadores ne’e, ne’eb’e ohin loron transforma ona sai hanesan uma fukun sira mak hanesan kabita ikun no kabita ulu,uma lima.

Tamba tuir lenda mos haktuir hela katak ukun hahu iha suku Rotuto ne’e mak ema nee’bé tun husi loron mai ne’ebé  hanaran “LEO REI “ no sai husi RAI mai mak hanaran “ LEO RAI”.

=========

========

Ilustrasaun husi Analisis no piskisa:Amorino da C.M.Sarmento #Amorinomendes #CheArinoLara 82#Hakbiit, #SentruInformasaunSukuRotuto# 

#Arte e Cultura Município Manufahi"SeaC"



Monday, April 8, 2024

Etimologia ROTUTO


 


Iha nasaun Timor Leste, iha municipio 13, postu Administrativo 65 ho total Sukus iha teritorial Timor Leste hamutuk 452. 

Husi municipio 13 nee Konta mos ho municipio Manufahi, iha municipio Manufahi kompostu husi postu Administrativo 4 Mak hanesan postu Administrativo Same, Alas, Fatuberliu no Turiskai ho total Sukus 29.

Husi postu Administrativo 4 nee Ho total Sukus 29 nee, iha postu Administrativo Same rasik kompostu husi suku 8 neebe Konta mos ho suku Rotuto.

 Rotuto suku Ida neebe Nia lokalizado iha foho kablaki Nia hun. 

Suku Rotuto kompostu husi Aldeia lima Mak hanesan Aldeia Sabou, aldeia Hatuhei, Aldeia Foehei, aldeia Berteni no aldeia Leofat.

Suku Rotuto Hare husi baliza mampamentu Nian suku Rotuto husi parte Norte baliza ho suku Mauchiga postu Administrativo fatubuilico, munisipio Ainaro, husi parte Leste baliza ho suku Letefoho, posto Administrativo Same, husi parte soul baliza ho suku Daisua no suku Grotu posto Administrativo Same,husi parte weste baliza ho suku Leolima, postu Administrativo Hato-udo, munisipio Ainaro.

Naran suku Rotuto foti husi Lian Mambae tuir dialetiku suku Rotuto ho limguagen original Mak " Mambae ", Mambae Rotuto Mak " Tou " neebe evolusaun limguagen husi Tou tuir dinamika misto limguagen Mak ohin loron konhesedu Mambae Rotuto Mak " Kase ".

Nunee Mak Etemologia naran Rotuto Mai husi liafuan mambae katak " Ro " Mak Ema , " Tu" mak " Bot " no " To " Mai husi liafuan " Tou " neebe Mak sai hanesan instrumentu komonikasaun no sai hanesan linguazen origien suku Rotuto, ho nunee " tou " Mak" Koalia "ho nunee Mak Ita kunjuga liafuan Rotuto nee ho sentidu katak Rotuto Mak" Ema bot Koalia ".


# Che Arino Lara 82#

Hakerek : Amorino da Costa Mendes Sarmento

##loriko asuwain##

#kalohan##

##L.D ( 82 ) Manufuik Lian ##


https://www.instagram.com/p/BPZtNvsAts_/?igshid=10p25z2od88xz,https://www.instagram.com/p/BPRsl_aAbp0/?igshid=yqf6wtu6onvm,https://www.instagram.com/p/BPM_G4Pg-H5/?igshid=1284memf8wl3d,https://www.instagram.com/p/BN5lceWBVJV/?igshid=1yyzg6ulqa,https://www.instagram.com/p/BNWRWDGBnRE/?igshid=66bm209jran,

Wednesday, April 3, 2024

RAI MAEL META MONU FO RISKU BA KUMUNIDADE SABOU NO FOEHEI NEEBE HELA BESIK IHA AREIA NEE


( 25 JÚLIO 2023)

Rai monu iha be MAEL META fo ameasa ba kumunidade iha aldeia sabou oko no Foehei Sorin Balu inklui escola EBF suku Rotuto no EBC Bisikrem B.

tuir Informasaun neebe Sentru Informasaun Suku Rotuto rekolha husi katuas Sira katak uluk Liu iha tinan 1922 versi husi Katuas Matebian Ida ho Naran Julião Sarmento ( hein nain Bali nain Uma lulik Resmea iha 2017 ba kotuk "Matebian ona" ) no versaun balu fali iha 1930  husi Katuas Pedro Filipe husi uma Kolitda,Matebian ona, katak iha tinan hirak nee ba kotuk, Fatin nee hanesan be kadalak Ida deit no kumunidade Sira sei halo tos iha Fatin nee,Maibe depois iha tinan versaun Ida 1923 no versaun Ida 1931 udan Mai makas durante loron Hitu kalan Hitu Mak halo Rai Ida hanesan tahu nurak halai husi parte kablaki nian tun Mai Mak lori halo kadalak nee sai hanesan mota boot ida hodi estrago tiha Raí nee husi parte atlel nian mos monu tun Mai no husi parte Sorin loro monu nian mos monu tun ba.

Nunee Fatin nee sai hanssan Fatin Rai monu nian husi tempo neeba to ohin loron, kumunidade mos la halo tos iha nee.

Iha tinan nee 2023  aumento pior Liu Tan Tamba udan Ne'ebé Mai la para halo Rai nee aumenta monu Tan hodi halakon Fatin Hela ba aldeia Hatuhei iha 1989 to 1996/1997 lakon hotu,nunee fo mos ameasa ka risku ba aldeia Sabou no aldeia Foehei inklui EBF Rotuto no EBC Bisikrem,iha futuro oin Mai.

=====

Sentru Informasaun Suku Rotuto

Che Arino Lara 82

UMA LULIK BAUSIRI IHA ROTUTO NAKSOBU

 

Uma lulik BAUSIRI nudar Oan mane boot husi lidun boot  kadunan BOELOKO neebe lokaliza iha Aldeia Sabou, Suku Rotuto, Posto Administrativo Same, Municipio Manufahi.

Iha Quarta feira,Loron 3 Abril 2024 Uma lulik Bausiri nudar Ai Rin oan Mane boot husi lidun boot nian, néebe kompustu husi Bausiri,Boeloko DasaRae KeiBau no Libur - Mali Ne'ebé Uma Lulik BAUSIRI Ne'ebé antes nee,hein Nain Mak Tiago dos Santos neebe Atual  troka fali ba Filomino Paulo nudar hein Nain Uma BAUSIRI.

Tuir Filomeno Paulo, Uma nee naksubu Tamba akontese udan no Anin Ne'ebé ho intesidade Makas horesehik ( 03/04)

Entretanto família Sira Ne'ebé hela iha uma nee lá sai Vítima ba akontesemento nee Tamba Sira hare udan no Anin boot Sira hasses an tiha ba Oan Sira Nia Uma .

==========

Sentru Informasaun Suku Rotutu 

Amorino Mendes  #CheArinoLara82