WEDAUBEREK NIA ESTORIA

 ESTÓRIA  SADAN LULIK WEDA LETEN  NO WE MATAN WEDA

Be matan weda tuir Istória ne’ebé haktuir husi                   Sr. Luis da Costa  Doutel husi uma lisan uma leten - uma katuas ne’ebe atual nu’udar lia nain iha uma lisan refere nomós engeral iha aldeia Tahu bein, ba Arte e Cultura iha tersa-feira, loron 26 Marsu 2024 Katak sadan weda leten no be matan weda mak sai hanesan origen hahoris rai Wedauberek.

Sadan lulik no be matan lulik foin mak hetan atensaun dahuluk husi jerasaun sira agora iha  fulan Agustu, tinan 2022, wainhira inagura  uma leten no uma katuas mak foin hadia be matan no sadan lulik ne’e, hodi husu lisensa atu haraik matak malirin hafoin halo realizasaun ba inagurasaun uma leten no uma katuas.

Sadan lulik ne’e nu’udar sadan liurai iha rai wedauberek ne’ebé sadan ne’e,  hodi hamahon uma lisan sanulu iha rai Wedauberek, uma lisan sanulu ne’e fahe ba parte rua Uma Lisan Mane mak: Uma Katuas, Uma Kiar-Leten, Uma Seo-wa, Uma Badaen, Uma Oan, no husi parte Uma Lisan Feto mak: Uma Leten, Uma Lia-Nain, Uma Sukaer-Hun, Uma Laluk, Uma Kiar-kraik.

Uma lisan sanulu ne’ebe mak iha rai wedauberek mai husi knua tolu, Knua Tahu Bein nian mak uma lisan: Uma Katuas, Uma Leten, Uma Oan, Uma Sakaer-Hun, Uma Lia-Nain, Uma Badaen husi Knua Bei-Suda nian mak uma lisan: Uma Kiar Leten, Uma Kiar Kraik, Uma Seo-Wa, Uma Laluk, no husi Knua Bei-Bere nian mak uma lisan:  uma Dato Bei-Bere, Uma Aikbelak, Uma Maksabar, Uma Ai-Dila Tukun.

Ho nune’e ligadu ba istória ne’ebe konta katak, maske be matan no sadan lulik ne’e iha aldeia tahu bein maibe, pertense ba ema hotu, tamba tahu bein hanesan rai alas nia inan aman, no liurai nia inan aman.

ETIMOLÓGIA WEDAUBEREK

Etimológia husi be matan “weda”  mai husi Liafuan “ we no da “,  we lia fuan ne’e, husi  tetum terik ne’ebé iha  tetum prasa “be” no “da” foti  husi avo feto ida nia naran “Dau” ne’ebé habadak mak “Da” no avo mane ida naran “Bere”,  nune’e husi konjugasaun naran hirak ne’e mak hodi hanaran ba rai “Wedabere, nune’e ikus nia evolusaun linguagen mai hodi hanaran fatin ou rai ne’e  naran “wedauberek ,” 

WEDAUBEREK NIA  ESTORIA

Sadan weda tutun nudar knua origen hahu husi beiala sira nian ate wedauberek ohin loron, ne’ebé antigamente nia existênsia hahu husi                            we da tutun no fatin ne’e abandonadu iha tempo funu entre lulik ida hasoru lulik seluk, liurai ida hasoru liurai seluk ne’bé iha lian Indonesia “ perang kerajaan ka iha linguazen mambae “ hun koat buti kai liu “  núne’e halo avo beiala sira halai ba iha lorosa’e, no to’o iha Rai viqueque parte Luka nian, to’o iha  mota we nunu, Avo sira balu liu ona be ne’e, no avo balu mos ladauk hakur be ne’e, maibe avo ida kous lulik atu hakur be ne’e, derepente be ne’e nakali, halo avo sira ne’ebe iha be ne laran hakur la diak, no tuir istória ne’ebe konta katak iha tempu ne’eba, avo sira ne’ebe iha be ne’e laran hodi fali  sasan lulik ne’ebe sira lori hodi konsege salva an fila fali mai be sorin, nune’e avo sira balu ne’ebé liu ona ba be sorin, no balu seidauk hakur be ne’e hakilar ba malu hodi dehan “ imi iha neebá – iha ne’eba deit ona no ami  iha ne’e iha ne’e deit ona “. hodi núne’e mak avo sira balu ne’ebé, sidauk hakur be ne’e, fila fali mai iha rai wedauberek,hodi hela no moris iha rai Wedauberek  to’o agora ne’ebé nia gerasaun   mak ohin loron existe iha rai Wedauberek ne’ebé mak haksumik-an iha origen fiar nian iha uma lisan uma leten  hanesan uma feto no uma katuas hanesan uma Mane.

avo sira ne’ebé la konsege hakur we Nunu , fila fali mai fatin weda tutun maibe fatin ne’e sei abondona hela tamba la tau atensaun tuir klalaok moris husi  beiala sira ne’ebé antes ne’e hela iha fatin ne’e, maibe estorikamente konta verbalmente, ibun  ba ibun husi gerasaun origen weda Tutun nian, nune’e husi otas ba otas, fatin ne’e abondonadu to otas ida, iha tempo avo ida naran “ avo Tomas ” foin halo prolongado ba gerasaun husi weda tutun ne’e, hodi halo tós iha foho leten weda tutun nian ne’e.

Iha tempo sira halo tós ne’e sira ba kuru bé iha be ida naran “ debu Klulus” ne’ebé be ne’e nia mér hanesan Masin, estorikamente sira rona hela be Weda ne’e iha, maibe sira la hatene iha los ne’ebé, núne’e iha tempo ne’ebá avo Mane “ avo Tomas ” nee lori kuda ba haró iha be “ debu Klulus” derepente samea ida monu husi ai leten tun mai halo kuda ne’e hakfodak hodi soe tiha avo mane ne’e ba rai, núne’e avo mane ne’e tolok samea ne’e, maibe avo mane ne’e mos derepente lakon konsente tamba esperitu natureza nia mai tur tan “horik “ ho avo mane ne’e, hodi husu ba katuas sira ne’ebé halo tos iha fatin ne’e ;  nune’e “ imi mai halo tos iha fatin ne’e,imi kuru be iha ne’ebé ? katuas sira ne’ebé halo tos iha fatin ne’e, hatan ba,  núne’e ; Ami ba kuru be iha “ debu Klulus” depois esperitu ne’e husu tan katak, imi la hatene imi nia be ka ? katuas sira ne’ebé halo tos iha fatin ne’e hatan ba núne’e ; estorikamente ami rona katak be ne’e iha, maibe ami la hatene iha ne’ebé ?   núne’e iha tempo ne’eba kedas lulik ne’e esplika ba katuas sira ne’ebé halo tos ne’e,  dehan : imi ba iha ne’eba (weda matan) sei iha sinal ruma hatudu ba imi,  iha ne’ebá, no iha ne’eba ne’e, rai taka tiha be  matan ne’e, no rai kuak ne’e la to ona metro 1, hodi núne’e iha tempo ne’eba sira ba dunik iha fatin ne’e, to’o iha fatin ne’e kadiuk ida halai husi sira nia oin ba tama fali iha rai kuak be matan ne’e, núne’e sira mos hatene katak fatin mak ne’e: 

tuir esperitu ne’ebé horik ba iha katuas  ka Avo Tomas ne’ebé monu husi kuda leten katak  bainhira imi hetan, imi hasai rai ten sira iha kuak ne’e, mak imi sei hetan  fatuk hada quadrado ne’e iha leten to  karaik.

los dunik wainhira avo sira hasai tiha rai ten husi rai kuak ne’e,hetan dunik fatuk quadrado husi leten to karaik.

tuir esperitu ne’ebé horik ba iha avo Tomas,  ne’ebé monu husi kuda leten katak bainhira imi hasai rai ten to hetan bé, to ona iha fatuk kabelak ida iha okos, fatuk ne’e’ labele loke,se imi loke imi sei sai la biban tamba iha okos ne’e iha kuak Rua be nian,ida husi foho no ida husi tasi.

los duni iha tempo ne’eba avo sira hasai rai ten,iha dunik kuak ne’e,núne’e hanesan esperitu hatete, iha tempo ne’e kedas sira hamos tiha bé ne’e,konseque sira bolu malu halo Ritual oho fahi ida  iha  ne’eba no tebe dahur to rai  loron,ho ida ne’e kedas mak avo sira uza bé ne’e iha tempo ne’eba to agora.

tuir estoria ne’ebé konta,gerasaun sira tuir mai la dauk hare bé ne’e,maibe to iha tempo ida  Graciana da Costa ( kontador nia Prima ) nudar  gerasaun ou nain ba be ne’e, liu husi fatin ne’e, ho nia laen kaben, Laen  ne’e, hatete ba 

Graciana da Costa núne’e : hakarak atu ba hare imi nia bé  ne’e, entaun ita ba Hare, to iha bé ne’e sira hateke tun ba bé ne’e, derepente  sasuit iha Graciana  nia ulun monu tiha tun be laran ba, nune’e nia laen hatete ba Graciana katak  rona estoria dehan be ne’e imi nian, nune’e laen ne’e foti tali kelen ida hatun tun ba derpente sasuit ne’e hanesan ema foti ba tau iha talin kelen ne’e,nune’e atu hatudu ba gerasaun sira katak bé ne’e,  bé origen desde beiala sira to gerasaun tuir mai, gerasaun sira iha ne’eba  mak nain ba bé ne’e.

Iha  tinan 1997 kontador Estoria nia Aman  Antonio da Costa Doutel halo Ritual hodi loke transmigrasaun iha Wedauberek, núne’e depois  de Ritual ne’e, stabelesementu transmigrasaun  ne’e lao  ho sussesu.

estorikamente ne’ebé iha mak hatudu katak rai Wedauberek nia sadan lulik mak “We da Tutun “no we matan lulik mak “We da “ núne’e husi be matan no sadan lulik nee hodi hanaran ba rai wedauberek.

EXISTENSIA GOVERNASAUN           TAHU BEIN

Aldeia Tahu bein ne’ebé  antes ne’e Administrativamente existe nudar suku ida,maizamenus iha tinan 1935 ba kotuk,núne’e Aldeia Tahu Bein nudar Suku Antigo ida, iha Rai Alas ( postu Administrativo Alas ),Aldeia Tahu Bein Nia identidade nudar suku foin lakon iha tempo 1935 – 1937 iha tempo Liurai  Carlos nia Ukun ne’ebé lori nia poder tomak halakon tiha suku Tahu Bein sai fali ba aldeia Tahu Bein no suku Nia Naran tau fali ba Suku Uma Berloik iha tempo ne’eba. 

iha tempo troka Suku Tahu Bein sai Fali ba Aldeia tahu Bein hodi tau fali  suku Uma Berloik halo liurai  sira  husi Tahu bein no nia gerasaun sira mate mohu no sai vitima iha tempo ne’eba, tamba hare liurai ho nia gerasaun sira mate mohu hotu mak iha lou Feto ida naran “Besek” ba hasoru fali liurai Carlos, núne’e Liurai Carlos fo opsaun  Rua, ba avo feto ne’e atu hili fali ema ida atu sai lider hodi toma responsabilidade ka sai xefi suku ba Suku Uma Berloik,hodi núne’e ema ne’ebé sai suku iha Uma Berloik tempo ne’eba Hili Avo ida Naran “Ananias” .

iha tempo ne’e xefi Suku Ananias nia Ukun Atu hamoris fali Suku Tahu Bein,maibe iha tempo ne’e demografikamente ema la to atu sai suku, núne’e mak liurai Carlos foti desizaun hodi muda fali Tahu Bein nudar Aldeia nafatin maibe sub mete ba iha Suku Mahaquidan maizamensu tinan 1937 ho razaun katak tau hamutuk lai ba,inan aman rua ne’e hamutuk lai ba,bainhira Tahu Bein ne’e,ema barak fila fali  mak sei hamoris fila fali ka transforma fila fali Aldeia Tahu Bein ba Fali suku Tahu Bein.

ESPETATIVA LIA NAIN TAHU BEIN  NUDAR FONTES BA ESTORIA

LUIS DA COSTA DOUTEL

hare ba nasaun Timor leste ne’ebé independente ona no harii estadu ida ne’ebé soberano ho nia governasaun atu servi nia nasaun,ne’eb’e atu hafasil servi ida ne’e mak stabelese organigrama do estadu no halo devisaun Administrativo territorial husi supra Struturado hodi to mai infrastruturado to nivel suku ne’ebé hodi aslera servi nasaun hodi diak  no lori dezenvolvementu besik ba povo mak sedu ou tarde timor leste sei konkretiza artigo 5 Konstituisaun Republica Democratica de Timor leste ne’ebé koalia kona ba poder local ka dezentralizasaun no dekonstresaun do poder.

liga ho ida ne’e mak liu husi ministerio Estatal aumenta tan suku 10 iha Teritoria Timor leste hodi sae ba total suku hamutuk 452 sukus,Nune’e tuir Lia  luis da Costa Doutel Nain ne’e nia espetativo katak timor Ukun ona hakarak sugere Suku tahu bein Moris fila fali. 

MENSAGEM HUSI  LIA NAIN TAHU BEIN NUDAR FONTES BA ESTORIA

LUIS DA COSTA DOUTEL  

 BA WE DA OAN SIRA 

 TAHU BEIN OAN SIRA NE’EBÉ NAMKARI IHA TIMOR LARAN 

karik estoria ne’ebé imi rona la to karik mai ita kompleta atu núne’e ita bele promove ita nia identidade Estorico no cultura ne’e ho diak

karik iha gerasaun we da oan sira rona deit estoria ne’e sidauk hare be matan no sadan lulik ne’e bele mai haré liu husi hau ne’ebé konta estoria we da ne’e nian.

MENSAGEM BA GOVERNO

“ husu governo atu tau atensaun ba fatin ne’e,gerasaun husi fatin ne’e mesmo hanoin no hakarak hela maibe kbiit mak la to”

============

https://www.facebook.com/100004165699235/posts/pfbid0LkjoNMG4gimXsncz9bTBksuSkokQ5S23aBCjiAYZtF6NDWRZ1DPtib3t1sWMHy5ol/?app=fbl

===============

Sentru Informasaun Suku Rotutu
Piskiza no Hakerek : Amorino Mendes #CheArinoLara82
#Arte Cultura Município Manufahi
Aproxima no konsulta : Delio Doutel dos Santos
Kolaborasaun:
Aarão Pacheco ( SEAC MANUFAHI)
Lizete José da Costa ( SEAC MANUFAHI)
Afonso Marçal ( SEAC MANUFAHI)
Haktuir Estória : Lia Nain Tahu Bein Luis Da Costa Doutel
Apoio Moral : Xefi Aldeia Tahu Bein  Elias Barreto
Asistensia Foto : João Joaninho Doutel