Uma Lulik Hinhat uluk Nia hahu an iha kablaki lolon, Ne’ebé antes tinan 1912 ba Kotuk, Areia Ne’e Manufahi Nian, né'ebé Depois Funu Dom Boa Ventura Kontra sequete Formatorio no imposto de Kapitasaun Kolonialista português hodi buka ukun Rasik -an, iha tinan 1912, Máibe funu né'ebé halo hasoru português to ikus rezultado Dom Boa ventura ho nia aliado sira lakon Funu, Husi lakon funu ida Ne'e, Mak Areia Ida ne’e nudar Moris Fatin Husi Avó beiala Sira Husi Uma Lulik Hinhat nee , hodi selu tiha ba Ainaro ho durasaun de tempo tuir promesa, tinan 30 nia laran ( 1913 – 1943 ) hafoin Mak rai né fila fali mai Manufahi, Maibe maske Ukun-an ona até agora Rai ida ne’e Administrativamente sei pertensia ba Munisipio Ainaro, Culturalmente mak Nafatin Manufahi nian.
husi tempo ba tempo Uma Lulik Hinhat halo tranferensia ba lokalizasaun husi fatin ida - ba fali fatin ida, iha areadores fatuk hun tolu,ai ledik tolu, ukun tolu bandu tolu nia laran suku Rotuto nian hodi muda mai fali fatin ida naran Sabou iha tempo ne’ebá , ne’ebé ohin loron naran fali Sabou - Io, no sabou ne’e Rasik tranforma fali ba Aldeia ida Naran Sabou no origen husi Sabou ne’e Rasik Muda fali Naran ba Aldeia Foehei.
núne’e Uma lulik Hinhat Aktual lokaliza iha Aldeia Foehei nudar Aldeia Antiga ida mos iha suku Rotuto,Postu Administrativo Same,Municipio Manufahi.
Uma Lulik Hinhat,tuir Estória Verbal husi ibun ba ibun Haktuir katak uma lulik ida nee, Mak nudar Uma Rai nain iha Suku Rotuto, Ne’ebe Nia Nain ka Nia Emar dahuluk mak Moris iha suku Rotuto iha Fatin Oan Ida Naran “Sae Bou Nau hul “ foho Fatuk Dadir Nia hun,kablaki lolon Ne’ebé pertensia husi Kablaki Tutun Rae Toe lau, hodi tun Mai to fatin nee nudar areadores ukun Mutin nian.
Ema dahuluk hanesan Rai nain suku Rotuto hahu an no hodi natadu iha Foho fatuk dadir Nia hun iha fase” Foa Haot Foa Ra’e “ ka Fera fatuk fera Rai Ne’ebé hanaran “ Ro Dasa Ra’e “ ka Ema husi Rai katak Ema Moris husi Rai Ne’ebé Hahu tutur Rai hodi Sae Mai Rai leten hodi Hela iha Areia Kablaki suku Rotuto nian nudar Ema dahuluk – Rai Nain iha Suku Rotuto.
Ema dahuluk husi Suku Rotuto nee,moris Mai Liu husi tutur Rai husi Rai okos Sae Rai leten Mai, sira Mai ho pares,Avó matan Rua feto Mane ( fen Laen ) no Avó matan Hat pares Feto Mane ( fen Laen ) sae Raí Leten Mai, Sae tuir Tali metan Ne’ebé Sira prepara hodi Sae no tutur Rai to Mai Rai Leten.
Wainhira avó Feto no Mane matan Rua no matan hat to ona iha Rai Leten,Sira komesa hanoin oinsa Sira bele Han hodi Moris,nunee Avó feto no Mane, Matan rua née husu ba Malu Nunee “ se Ita Moris Hamutuk ho Sira matan hat née Mak Aban Bain Rua Ita Nia Oan no Bei Oan Sira,wainhira Sira problema no halo Funu Karik Ita Nia gerasaun sei lakon ho Sira matan hat Nia gerasaun”, hodi núnee avó feto no Mane matan rua née hatete ba Malu Nunee :
“ It rua halo Nusa Mak Sira matan hat lábele Moris Hamutuk Ho Ita “
Nunee Sira iha hanoin atu bosok avó Matan hat Sira née,atu avó matan Sira née bele fila Fali,Tamba née avó Matan rua née dehan avó matan hat Sira núnee ':
“ohin Ita sae Mai née Ita haluha Hela Ahi se Nunee oinsa Ita atu Han “
Núnee avó Matan hat Sira née hátan núnee '” né Mak halo Nusa ? Semak tun ba foti Fali,Nesa imi Rua tun ba foti Fali !! “
Avó Matan rua Sira dehan ba avó Matan hat née nunee “ Diak Liu imi nain Rua Mak tun ba foti Fali Tamba imi bele hare husi Oin Nomos bele hare husi Kotuk “
Avo matan hat Sira hátan ba avó matan Rua dehan se Nunee Diak Ami Rua tun ba foti Fali.
Hodi Núnee avó matan Rua née hein iha Raí Leten, avó Matan hat Sira Mak tun ba foti Ahi.
Avó Matan hat Sira tun husi tali metan Ne’ebé Sira Kesi husi Rai okos to Mai Rai Leten née, Tamba avo matan rua née iha Hanoin atu hases Sira husi Raí Leten Mak wainhira Sira tun dadauk ba avo matan rua Sira née, bolu hakikar husu ba Sira to ona ka Sidauk ?
Avó matan hat Sira hátan ba avó Matan rua Sira dehan Sidauk,wanhira Sira tun Tan ba avó matan rua Sira bolu Nunee no avó matan hat hátan mos nunee katak siduak to Núnee to dala neen,avó matan hat hátan ba matan Rua dehan Besik ona, ba dala hitu avó matan rua bolu ba Sira Dehan imi to ona ka Sidauk,avó Matan hat Sira hátan dehan Ami to ona, Núnee Avó matan rua iha Raí Leten née tesi kotu tali metan née, atu avo matan hat Sira lábele Sae Tan Mai,Núnee quando avó Matan Sira hatene ona katak Sira nain Rua Monu ba lasu avó matan rua Sira,Mak avó matan hat Sira hakilar husi rai okos Sae Fali Mai dehan Núnee :
“ labuat Tamba imi bosok ona Ami Mak imi Nia gerasaun Sira tinan sei Mai ( mate ) bailoron mos sei Mai ( Mate ),Maske Núnee avó matan rua Sira foti Fatuk Kabelak boot Ida hodi Taka Tiha rai kuak née ( Fatin Ne’e Agora dadauk iha Hela faze indentifikasaun Fatin )
Husi née Hela Deit avó Matan rua fen Laen née Mak Hela iha Rai née ( Avó feto no Mane nia naran agora dadauk sei iha fase indentifikasaun no Piskiza ), no avó Matan rua née Mak Ema dahuluk Hela iha Rai nee, hahu husi faze Foa Haot Foa Ra’e,Mai faze Ria nor Rae Ne’ebé komesa halo Fatin mahon ba Sira hodi hamahan an ba to fase ilat nor bosok iha Ne’ebé komesa hahu civilizasaun tradisional dahuluk iha Rai Kablaki Nia Areia hodi hari Uma Ida sai Hanesan Fatin ba hamahan an,Fatin hodi hahu ukun Nomos Fatin hahu simboliza fiar tradisional ba Ble Teul – Ra’e Tama fat.
Husi Ida Ne’e Mak Uma Hinhat sai Hanesan Uma dahuluk tuir estória Ne’ebé haktuir Verbal ( hanesan lenda no mitologia ) husi ibun ba ibun katak iha Fatuk hun tolu,aí ledik tolu ukun tolu bandu tulu,uma Ne’e Mak uma lulik dahuluk no Raí nain iha Suku Rotuto.
Nunee Uma Lulik Hinhat Ne’e Hahu an Mai to ohin loron Nia naran hetan tranferesia tuir dinamika tempo Ne’ebé naran husi Dasa Ra’e Mai Kurbei Bei Tali,Mai Leo Rua,Mai Hinhat no ikus Naran Ne’ebé Mak existe Mak Kabita Io Ne’ebé mos bele bolu Hinhat – Kabita.
=========
Nota Beni ( NB ) : ba se mak lé ilustrasaun ida ne’e,karik hatene liu,rona ona komprende,hatene nia ligasaun no iha nia ligasaun ba ilustrsaun ida ne’e bele ajuda haktuir, koment iha karaik hodi hadia,aumenta atu Ita hotu buka tuir hodi Salva guarda,preserva no konserva identidade Naran no histórico foho nee nian ba seinsia histórico Ne’ebe bele tranferesia história maneira digital ba gersaun Sira tuir Mai hodi kompleta liafuan Ida nunee:
“ Ba hena heu nee - ba hane moir,”
Hore bel be tua nee – hoer bel boar mai”
“Oed leol fe sei bel nee – Oed Rae fé Ad bel “
“ Tuir no dará nee hneor lau nee – Tuir no dará nee oe haet “
“Oed bosa ba boas – oed lako ba lako”
Snuha hore Tatá”
======================
Akompanha estoria ne’ebé iha Kumunidade nia let,piskiza iha fatin hodi ilustra no koko hakerek husi Amorino da Costa Mendes Sarmento,
=====================
Sentru Informasaun Suku Rotutu
Amorino Mendes #Hakbiit #CheArinoLara82
SEAC - MANUFAHI
