EXISTENSIA PESSA ROHAN IHA SADAN LULIK UMA DATO – RIATU

 

tuir Lenda historia ne’ebé haktuir verbalmente husi ibun ba ibun,ne’ebé haktuir tutan husi Eis Lia nain Suku Daisua, Nazario Corte Real katak uluk iha Rai ne’e iha funu boot ne’e akontese dala hitu,maibe tuir estoria balu ne’ebé nia sei lembra hodi haktuir tutan mak Funu iha Tolu nian mak hanesan :

I. FUNU DIKAM LAK 

Dikam lak ne’e lahetene ema ne’e mai husi malae ou rai nain sira mak hadau ukun ba malu, ou liurai ho Atan sira ka ne’e ita la hatene los, hasoru se,  maibe forsa ne’ebé funu hasoru Forsa Dikam Lak ne’e mak Forsa BERMETA MAU META. 

funu Dikam Lak,Akontese iha Fat – fatin, Funu ne’e mos Akontese to iha Rai Riatu,ne’ebé iha tempo ne’eba iha rai Riatu ,suku Daisua,funu hasoru forsa  DIKAM LAK ne’e,sira nia forsa mak BERMETA MAU META  hodi kontra DIKAM LAK.

Tuir estoria  haktuir verbalmente husi ibun ba ibun katak forsa Bermeta Mau Meta ne’e forsa natureza nian mai husi Animal  ho liras ( B ) ne’ebé nakfilak ba ema hodi funu kontra dikam lak, núne’e  iha tempo ne’e,  asuwain sira husi fat-fatin konsentradu iha fatin  ne’e ( Daisua  -  Riatu ), ho aten berani koalia katak sira mak  combate funu maluk sira, katak sira mak iha kbiit makas maibe iha ema ida,  tur falun- an hela,  hatete ba asuwain sira ne’e katak imi mak halo no kbit makas liu entaun imi revista tok, Núne’e  sira mos Ravista,  hare ba ema nia tilun tahan kotu hela – kotu hela, Nune’e liurai sira husu ba kataus ne’ebé, hafalun- an ne’e,  dehan se mak koa tiha ema nia tilun tahan hotu ne’e, nemak liurai sira husu ba malu se mak halo ida ne’e, nune’e liurai balu hatan dehan ne forsa BERMETA MAU META mak halo, sira dehan ba katuas ida ne’ebé hafalun an hela ne’e, hodi dehan  núne’e, se o mak forsa Bermeta Mau Meta entaun lori sira nia tilun ba tau halo tomak fali, nune’e katuas ne’ebé mak hanaran-an Bermeta Mau Meta ne’e,lori ema sira nia tilun ba junta halo tomak fali.

II. FUNU BAKHUNU 

Funu ne’e akontese  depois de funu DIKAM LAk ne’ebé maizamenus tinan lima ou liu mak akontese tan funu BAKHUNU, iha ne’ebé  Funu ne’e akontese arbiru deit,malae metan sira mai lori pesa tiru Bakhunu no oho ema arbiru deit ne’ebé mak katuas sira iha tempo ne’e hanaran funu BAKHUNU nee naran mos funu ARBIR.

funu ARBIR tuir dialetu materna suku Daisua nian,  ne’ebé iha lian Tetum mak ARBIRU.

iha tempo funu ida ne’e, malae metan sira lori pesa tiru Asuwain ida naran Bakhunu Mate,  wainhira bakhunu mate, mak nia escoltu Mau Mali foti nia biru hodi tuku ba BAKHUNU, Bakhunu mos moris fali,  wainhira nia moris fali, nia foti nia dima ho katana hodi duni malae  metan sira, núne’e malae metan sira mos halai, entaun nia foti PESSA ne’e hodi baku rahun tiha nemak nia hun ne’e,  nia escoltu Mau Mali lori ba tau hela iha bosok Uma Dato – Riatu.

nune’e mak funu iha tempo Bakhunu nian ne’e,  limaransa mak pessa ne’ebé rai hela iha bosok leten hodi hatudu katak iha tempo ne’eba iha funu rai ne’e iha dunik Funu ida hanaran Funu ARBIR.

III. FUNU NAI BABA 

funu NAI BABA  ne’e akontese iha fatin hotu,inklui iha Suku Daisua,maibe iha suku Daisua funu ne’e akontese hanesan funu sira liu ba kotuk maibe iha funu ne’e sira la konseque  Rai hela limransa funu nian sai hanesan patrimonio historiku ida hodi konta hela.

SUMARIO ESTORIA 

Iha Estoria badak ne’ebé haktuir husi Nazario Corte – Real, eis lia Nain Suku Daisua, ita bele  Ruzumu katak iha Rai ne’e iha funu oi oin  mak akontese, maibe iha balu deit mak konseque rekorda iha memoria estoria nian hodi konta hela hanesan funu DIKAM LAK, FUNU BAKHUNU no FUNU NAI BABA, gerasaun tuir mai, Maibe entre funu hirak ne’e la hatene akontese sa tempo…? no inimigo Mai husi Ne’ebé….? bazeia ba evedensia estoria ne’ebé iha, iha estoria ne’e rasik husi Dikam Lak no Nai Baba la Rai hela Evidensia estoria Ruma maibe iha Funu Bakhunu mak rai hela evidensia Estoria hanesan PESSA ROHAN iha Bosok ka Sadan Lulik Uma Dato nian Iha Riatu.

husi  Estoria ne’ebé haktuir husi Nazario Corte Real, hatudu katak Funu ne’ebé akontese iha tempo passado barak liu mak la konsege rekorda iha memoria Escrita maibe rekorda verbalmente husi ibun ba ibun ne’ebé mak ameasadu lakon tuir dinamika tempo no ema nia moris.

Nune’e tuir estoria ne’ebé haktuir husi Nazario Corte – Real, eis lia Nain Suku Daisua, ne’e katak konseque rekorda iha memoria ne’ebé lembra hodi haktuir mak funu Dikam Lak,Bakhunu no Nai Baba,ne’ebé iha funu sira ne’e popularmente sira uza forsa BerMeta Mau Meta hodi hasoru inimigo iha tempo ne’eba,

Estoria mak sai hanesan referensia ba dulan foun sira mai hodi hateke ba kotuk,  hakat ba oin,no ho estoria mak bele mentaliza no karakteristrika personalidade Humana nian ne’ebé sai Abut ba Penssamentu Humana hodi Hola Parte Iha dezenvolvementu Fisiku no Non Fisiku nian.

===================

Fontes Estoria              :  Nazario Corte  - Real ( eis Lia Nain Suku Daisua ) ho Familia

Mata dalan                   : Elsa Magno Corte Real

fatin Dukumentasaun : Suku Daisua,  Aldeia Riatu, fatin Riatu Ria Lal, Spesifika ba Peesa Rohan iha sadan     lulik Uma Dato nian

Assistensia Equipamentus Kamera  : Sentru Informasaun Suku Rotuto

levantamentu husi   : Arte e Cultura Municipio Manufahi

Responsavel ba levantamentu, Intrevista, analiza no hakerek : Amorino da Costa Mendes Sarmento

Assistensia : Afonso Marçal Da Costa ( fotografer )