Wednesday, October 2, 2024

ISTORIA ASUWAIN HUN MALI HUSI HOLARUA IHA FUNU DON BOA VENTURA 1912


Iha tempo Funu Don Boa ventura nian iha tinan 1912,Don boa ventura halibur nia asuain sira hotu ne’ebé mak hanesan oan mane atu hamutuk ho don boa ventura hodi funu hasoru Kolonial portugis iha Manufahi,nune’e iha tempo ne’ebá oan mane ba don boa ventura nian husi Suku holarua,aldeia daot ina ne’ebé ho naran Hun Mali.



Asuwain Hun Mali Moris iha Datina, Suku Holarua, inan ho Naran LIAN TETI husi Uma lisan LET LAUK ba tur iha uma lisan MAULEKI, Asuwain HUN MALI nudar oan dahuluk husi Maun Alin Nain hat mak hanesan HUN MALI, Resmau, Tet mau , Sera Mau no nia feton ida ne’ebé ba Tur iha “Tut BeiS”.

Asuwain hun Mali involve iha funu Don Boa ventura iha tinan 1912 tamba hirarkia Monarkista nian iha tempo ne’eba nudar oan mane ba Don Boa ventura,Nune’e tempo ne’eba wainhira funu Don Boa Ventura mosu, Don Boa Ventura fo Ordem atu mane hotu ba hamutuk iha Manufahi hodi funu hasoru Kolonial Portugis, Núne’e Mane hotu hotu ba iha ne’eba, sira ba iha ne’ebá,mane sira lori katana, dima no surik, nune’e Don boa Ventura hare ba liurai Hun Mali, Don Boa Ventura entrega kilat “ Antiques Roadshows google” ne’ebé hanaran “ Maria” ba Hun Mali, no Don Boa Ventura hatete ba Hun Mali katak Hun Mali mak hasoru iha Holarua, Asuwain Hun Mali simu Tiha kilat ne’e, nia ho nia forsa sira halo quartel ba Fortaleza defensive nian ka “Abrigo funu “iha Ai Rú Mau Ható,Koat-Lal,Datina Lau ne’ebé areia Ne’e ema hanaran Lesuhati Mantili.


Asuwain Hun Mali ho nia Soldadu sira ne’ebé reziste iha Koat Lal ( fatuk Hada )” – Ai Rú Mau hato, Datina Lau, hodi hasoru Kolonial Portugal ho nia aleadu sira, ne’ebé mak atu mai ataka Manufahi, Malae metan sira tun husi Kablaki no Aliadu portugis husi Ermera ne’ebé komanda husi liurai Meta Bauk mai, liu husi Lesuhati Mantili hodi combate forsa Don boa ventura nian.

iha funu ida ne’e, Asuwain HUN MALI nudar oan Mane husi Don Boa Ventura ho nia forsa sira reziste iha kampo de betalha (quartel ba Fortaleza defensive ) ka fatin abrigo, Ai Rú Mahuto, Koat Lal ,datina lau nian, hodi combate funu hasoru inimigo sira, ne’ebé mak iha fatin ne’e, Asuwain Hun Mali konseque tiru mate tiha liurai Meta Bauk Husi Ermera nian.



wanhira tiru mate tiha Liurai Meta Bauk Husi Ermera nian ne’e, forsa husi Portugis sira ataque makas los entaun Asuwain Hun Mali sira la aquenta, hodi Núne’e, Asuwain Hun Mali Komanda nia Forsa Sai husi Koat lal – Datina Lau,hodi lao tuir kablaki hun ba Tardai, Bititi, tama ba Riak Raimerak – Manufahi, hamutuk ho Don Boa Ventura hodi funu hasoru colonial Portugis iha fatin Ne’e.


iha Riak Raimerak inimigo colonial purtugis tiru nia dala barak, maibe nia la mate, kartus sira ne’eb’e kona nia isin lolon, Nia sente nia isin lolon hanesan aitarak mak sona, nia isin tiru la Tama, to inimigo tiru bebeik nia to ai hali ida tohar hodi baku no hanehan hela nia ba rai, maibe nia sei hader nafatin hodi tiru malu ho inimigo, iha Riak raimerak nia la Mesak, Asuwain Hun Mali hamutuk ho nia soldadu sira ho nia escoltu ida ho naran KABITA MAUSERA husi uma lisan “ UAM LULI ka Uma Lulik “ iha Riak Ramerak – Babulu.



hare ba forsa inimigo no aliadu sira nian ataka makas los, Asuwain Hun Mali kombina ho nia escoltu Kabita Mausera ho nia soldadu sira, halo plano sela tiha Kuda ho tuana Tais, ne’ebé iha tuana tais nia laran sira tau kartus út kahur ho frasku halo hanesan marotok ka Bom sikat ka hafalun iha tuana tais ne’e,ne’ebé sela ba kuda, depois sela tiha kuda,iha kalan, asuwain hun mali fo atensaun ba nia soldadu sira katak labele toba, hodi fo instrusaun ba soldadu sira atu lori kuda, ne’ebé sela tiha ona ne’e, ba bes - besik ba iha malae nia fatin abrigo ( markas ),wainhira soldadu sira to ona iha no serku ona fatin abrigo colonial portugis nian,Asuwain Hun Mali fo Instrusaun ba Nia Soldadu sira ho lian makas “ Esta, Alerta, Alerta,Alerta “,Nune’e soldadu sira sunu Tuana tais ne’ebé hafalun ho bom marotok ne’e,hafoin husik kuda ne’e halai ba los markas Inimigu Kolonial Portugis nian, ne’ebé mak halo Malae sira hakfodak tebes tamba sira sente Asuwain Hun Mali ho Nia forsa sira ataka sira hodi núne’e ho hakfodak ida ne’e mak malae sira Mak tiru malu fali deit to sira mate hotu, hela restu mak moris, halai sai husi Riak Rai Merak ba hamutuk ho sira nia maluk sira seluk.



maske núne’e Funu ne’ebé hamosu no lidera husi Don Boa Ventura la konseque to Rohan, tamba Kolonial portugis nia forsa ho aliadu sira ataka makas los halo Don Boa Ventura lakon funu, núne’e Antes don Boa Ventura Malae sira Kaer, asuwain Hun Mali lori nia kilat ne’e, ba subar iha kablaki hun, fatin naran fatuk Tabloko, depois subar tiha kilat ne’e, Hun Mali fila fali ba Riak Raimerak hodi moris hanesan ema Tos Nain iha fatin ne’eba.

husi Riak Raimerak Asuwain Hun Mali, Alende Halo Toós iha ne’eba, nia mos iha Toman Futu Manu,Núne’e iha loron ida,Asuwain Hun Mali futu Manu ho Malae Ida Naran LOPES iha Rai same,ne’ebé mak iha Futu Manu ne’e,wainhira manu baku Malu, to tempo hit fali manu, Asuwain hun Mali Hit nia manu,mak tara Kona,tuir estoria la hatene tara husi ni - nian mak kona ou tara ema nian mak kona,maibe tara kona Asuwain hun Mali ne’e,lori ba Hospital halo tratamentu maibe la konseque salva nia vida núne’e to ikus nia tengki husik hela mundu ne’e.

isin mate husi asuwain hun mali hakoi iha Raimerak Ria, tamba antes ne’e nia oan mane mos moras mate nia hakoi iha fatin ne’e.




==============

Fontes Estória : Lourença Pereira da Costa ( Bei Oan husi Asuwain Hun Mali )

Fontes Estória : Celestina dá Costa ( Sobrinha nomos nudar Oan husi Asuwain Hun Mali,Tamba hánesan subrinha Máibe mos Nia Mak hakiak  )

Fontes Estória : Francisco da Costa " LOLORAI " ( Oan Mane husi Uma lulik Let Lauk )

Fontes Estória : Katuas Sira Husi uma Let Lauk

Assitensia equipamentos Kamera : sentru Informasaun Suku Rotutu

Levantamento dadus husi :  Arte e Cultura Município Manufahi

Responsável ba levantamento, intrevista,Analiza no Hakerek : Amorino da Costa Mendes Sarmento.

Assitensia : Afonso Da Costa Marçal

========

Observasaun Fatin Sira Ne'ebé sai Fatin historiku ligado ho Estória Asuwain Hun Mali nian :

1. Iha Fatin TABLOKO, 



Fatin nee, Sai Fatin subar ba kilat Maria ka kilat antique Roadshows Ne'ebe Asuwain HUN MALI simu husi Don Boa Ventura, Tuir Fontes Ka matadalan ba fatin no Estória husi Bei Oan Asuwain HUN MALI, Lourença Pereira da Costa haktuir.

Kilat nee subar iha Fatin nee, wainhira Don Boa Ventura lakon Funu Mak Asuwain HUN MALI lori Kilat nee ba subar iha Fatin nee,Fatin nee Naran TABLOKO, Fatin TABLOKO lokaliza iha Bua Toen, Bairro Feoehei,Aldeia Datina, suku Holarua, postu Administrativo Same, Município Manufahi.

2.  DATINA LAU ou DATINA RIA 




Datina lau Fatin Ne'ebé Lokaliza Iha Kablaki lolon Ne'ebé as hateke husi estrada nian sae ba hodi nunee hanaran iha dialética Mambae DATINA LAU, no Datina Ria  Ne'e nudar Fatin dahuluk Exiatensia Aldeia Datina Ne'ebe dialetu Mambae Katak Datina Ria, iha Suku Holarua,iha Postu Administrativo Same, Município Manufahi.

Uma Ne'ebé Mak origin iha Fatin nee Mak Uma Let Lauk,uma Mauleki no Uma Surhati.

3 . AI RU MAU HATO








Ai Ru nee Naran ai Ru Mauhato Ne'ebé Mak FO sorte ba Asuwain HUN MALI Ne'ebé iha kbiit hodi funu hasoru inimigo Sira, tuir estória husi família Sira Haktuir katak wainhira Asuwain HUN MALI funu ho Inimigo derepente ai Ru tahan ida monu tun Mai baku los iha Asuwain HUN MALI Nia rein tos, núnee halo Asuwain hun Mali hetok iha kbiit Liu Tan ka hanesan kakaluk ba Asuwain nee.

Ai Ru Mauhato nee Lokaliza iha Datina Lau Ne'ebé hanaran Datina Ria.

4. KOAT LAL - DATINA LAU



Liafuan KUAT no LAL nee dialética Mambae iha Datina nian Ne'ebé Koat,iha tetum katak Fatuk Hada, no liafuan LAL iha tetum katak Laran núnee Koat Lal katak fatuk Hada Nia Laran,.

Iha Fatuk Hada Laran nee, Mak sai hanesan Fatin hodi reziste ka   quartel ba Fortaleza defensive   hasoru inimigo kolonial Portugis,.

Fatin nee lokaliza iha Datina Lau nian, arredores kablaki lolon, pertensia iha Aldeia Fátima, Suku Holarua nian.

5. UMA LET LAUK 


Uma Let Lauk Uma lulik ida néebe mk oras Ne'e ( setembro 2024 ) dadauk sai Fatin defesa hodi prezerva Hela kilat Maria ka kilat antique Roadshows Ne'ebé hánesan limransa Funu Nian Ne'ebé Asuwain HUN MALI husik hela evidensia estória ba Gerasaun no otas Sira Tuir Mai.

6. Celestina dá Costa 




 Cesaltina da Costa nudar Fontes Estória, Tamba Nia  nudar Sobrinha nomos nudar Oan husi Asuwain Hun Mali,Tamba hánesan subrinha Máibe mos  Asuwain HUN MALI Mak hakiak  Mak hakiak nia.



No comments:

Post a Comment