Sunday, September 3, 2023

funu nee povo ninian,Maibe funu nee Tengki Liu husi komando da luta ida,funu nee Tengki Liu husi organizasaun ida,Mak Ita bele vota ba ukun rásik an,

 

Lia fuan nee hatoo husi Prezidente Conselho Nacional Combatentes Libertasaun Nasional  Aman Vidal De Jesus " Riak Léman " iha luak Manufahi wanhira halo reflesaun ba selebrasaun Loron Konsulta Popular 30 agusto 1999 - 2023 ba Dala 24 .

Iha reflesaun nee aman veterano Riak leman haktuir Kona ba istoria Ne'ebé Lori povo hodi Mai to iha konsulta popular 30 Agusto 1999.

Núnee estória Ne'ebé haktuir husi Aman veterano Riak Léman nudar meus reflesaun hodi kuda eaperitu nasionalisme no patriotismo iha manufahi oan Sira atu bele komprende,hatene no ba nati tuir.

Estória reflesaun neebe konta husi aman veterano Riak leman Mak Núnee:

Iha 1999 Hau ( Riak Léman ) Representa FALINTIL iha KPS,Greja katolika mos iha Neeba,otonomista nia representante Mos iha Neeba,husi resistência nian Mak Mauhonu,mauhodu no Hau ( Riak leman ) mos iha Neeba, Situasaun depois de konsulta popular Ka votasaun  molok fo rezultado iha 4 de setembro 1999, uma  Barak milisia Sira sunu,populasaun lubuk Ida Indonesia Oho, cidade Dili sai cidade sincas,uma Hot hotu motuk,iha momento nee, Situasaun difícil, Hau ( Riak Léman ) hanoin katak iha alaran tiru malu ho inimigo lá defisil Maibe mumentu Tama iha KPS nee defisil Ne’ebé Ita hatudu Ita Nia isin lolon tomak ba inimigo,Núnee inimigo bele Hatene katak o  Riak oan nee Mak née, Ita buka iha ailaran Ita la hetan.

Molok atu to 30 agusto 1999,Ita Liu situasaun 3,: baze de apoio,rahun setor hot hotu monu tu tuir Malu,ikus Liu Mak Matebian,membro komite central FRETILIN,matenek bo-bot Sira, Komandante di-diak Sira mohu ba Raí ida nee,sorte Diak Maun bot Xanana sei Moris,baze de apoio Rahun,Tama fali iha bolsu da resistência,tinan Rua iha bolsu da resistência,ligasaun laiha, komonikasaun laiha,Ita dehan katak funu kal lakon tiha ona,iha setor frenteira soul,iha Komandante Feras no grupo oan ida Mak iha Neeba,iha kilat 27 Ema 70,iha sentro soul Ami( Riak leman ) iha Kablaki Ne’eba, Ne’ebé HO kilat 40 resin,Ema 100,iha Frenteira Norte Komandante Samba Sira Mak iha neeba,sentru norte mamuk manu fuik Mak Lian,sentru Leste Mak adjunto maputu Sira mak iha Neeba ho gropu oan Ida Ne’ebé mak Agora sei Moris hela,Barak Liu nee,husi região  ponta leste iha tempo Neeba maun boot Xanana ho mauhuno Mak sei Moris membros komite sentral FRETELIN hodi halo reoganizasaun hodi hili fali membro  foun komite central FRETILIN nian,nain 9, nain 8 mate tiha hela Deit LERE ANAN Mak sei Moris nee segunda gerasaun nian.

Reorganizasaun ba funu nee autor Mak Kayrala Xanana Gusmão,Maun boot Xanana Mak Haruka destakamentu Sira to foho kablaki,ba to iha mamlau no fat Fatin hodi halibur gropu Resistência Sira Ne’ebé isolado hela, Ne’ebé laiha ligasaun no komonikasaun, Halibur Malu ba konsentra iha Aitana neeba no lori malu ba riuniaun iha 3 Marsu 1981 iha foho maubae,hodi reorganiza Ita Nia Forsa,hodi Kria região 3: região funu Nafatin, região Nakroma no Região Haksolok,Forsa no quadro Sira Fahe namkari ba região 3 nee,hodi kontinua funu.

Tuir Tan Mai iha reorganizasaun lubun Ida no iha ikus Mak hodi Harii região 1,2,3 to 4,neebe ho orentasaun tengki organiza Ita Nia povo, Liu husi organizasaun resistensia Klandestina.

 iha Manufahi,iha kaixa Klandestina 4: Ida Mak Luis Cardoso assegura iha Holarua,ida Mak katuas Raul “ luru", assegura iha Tutuloru,ida Mak Luís Tilman BERE iha Daisua,ida Mak katuas Ramelau,Matias paulino iha Daur, neebe Administrador Município Manufahi ba visita ona Fatin nee,iha Fatin nee Ami ( riak leman ) subar iha Neeba Mak hodi halao servisu no Ami subar iha abrigo nee iha tinan 1991.

Quando Hau ( Riak Léman ) ba hasoru Maun Xanana iha região 4,iha surlolo Neeba,iha bunaria no Xanana Haruka Mai no Hau ( Riak Léman ) liga ho Luis Tilman bere,liga mos ho katuas Raul iha tutuluru,kaer Tan katuas Ramelau Sira, manufuik Sira,no tempo née,Tuba Raí Sira, ba kasa Oho rusa ida Ami asalta Sira,kaer Sira,Balu halai no Ami dehan “ o halai o mate Diak Liu o mai Deit no hahu husi nee Mak estabelese iha Manufahi nee,iha vila same estabelese kaixa 4.

Iha postu Alas assistente teremazinha Nia Mak toma Konta liga ho liurai Vicente iha Mahaqidan.

Iha postu welaluhu Nixon Mak assegura fiar hodi halo ligasaun ho João Tavares “ Tama Sai”.

Iha 1994 forma Strutura Klandestina, wainhira Hau ( Riak Léman ) hasoru irmão Maulero iha postu Turisskai Mak hodi forma Strutura Klandestina ba Município Manufahi,hodi forma nureb,selkom Sira.

Depois ida nee Hau ( Riak Léman ) sai ba fali Manatuto forma Tan Manatuto nian iha Salau – Soibada hodi forma nureb,selkom.

Ba forma Strutura Klandestina iha Municipo Aileu iha tinan 1995.

Iha tinan 1996 Hau ( Riak Léman ) tun Dili,iha Dili tempo neeba iha ona CLFC maibe Nureb no selkom sidauk iha,Cristo rei no fera krus nee organização resistensia nian Mak forma,antes nee iha deit Nain Feto no don Alexo deit.

Ita halo Ida nee Tamba saída ? Halo ida nee atu organiza Ita Nia povo hodi prepara ba kunsulta popular.

Iha 1998 Hau ( Riak Léman ) muda ba região 4,hodi halo konfrensia regional iha Fatubesi hodi forma Strutura iha região 4 tomak Núnee Ita hanoin funu Ita Menan tiha ona Tamba povo tomak Tama hotu iha organização Klandestina.

Nemak iha 25 Agusto 1999 Ita mobiliza povo iha Dili laran tomak hodi halo kampanye  CNRT,iha 26 Agusto 1999 pro otonomi Sira responde ho sunu uma Barak mohu no ema Barak Mak mate iha tempo née,Hau ( Riak Léman ) inimigo ba tiru iha Becora Tropical,Hau ( Riak leman ) halai sae ba Dare.

Fofoun bapak lohi tiha Ami katak Wiranto Mai Mak  Ami ( Hau no irmaun mauhudo )Mak ba hasoru Wiranto,maibe Hau ( riak leman ) dehan irmaun ema tiru ona Ita nee,Ema estraga ona sasan,Diak Liu it Rua halai ona, se Ita ba, ita rua mate,Hau ( Riak Léman ) konsege sai, Leandro isac Sira halai Uluk ona,David “Mandati”Sira mos halai Uluk ona,iha Ne’eba Mauhudo Ami Rua Mak aquenta, quando milisia Sira halo operasaun 26 Agusto 1999, populasaun Barak halai ba misaun,Balu halai ba foho leten,e depois ami ba koalia ho Polisia UNAMET,Ami ba Halibur Sira tun Mai hodi ba tuir elisaun ba kunsulta popular,se mumentu nee, lá servisu makas karik populasaun Sira lá ba vota Mak,ema oit oan deit Mak ba vota,Ema integrasi Sira Mak ba vota nemak oras nee Ita la Ukun an Ida,mumenta NE’EBA hodi organiza Ita Nia populasaun,Sira dewan solidaritas iha 1999 Balu ba hasoru Hau,Liu Liu Sira Bobonaro,tempo née Amilcar sei Moris Hela, Amilcar dehan Hau Lori jovem Sira atu Bobonaro, nemak Hau ( Riak Léman ) dehan ba Sira mate o ( Amilcar ) fila Mai Hau Tara tiha,dewan solidaritas Sira Balu Mai same,iha mumentu Neeba nee Situasaun defisil, Inimigo Mos tuir Hela Ita Nia kotuk laran, Maibe Ita fiar katak povo nee hotu hotu hakarak Ukun an,oitoan deit Mak hakarak integrasaun.

Iha mumentu Neeba depois de Referendum Hau ( Riak Léman ) no Leandro Isaac Ami nain Rua ba to komisaun portuguesa Ami Rua husu,agora Nusa, Ita boot Sira Mak hatene resultado votasaun nee oinsa,neebe Sira hatan Mai Dehan 75 % Ukun an no 25% Mak ba integrasaun,neebee Hau ( Riak leman ) dehan Ida nee,Ita Menan tiha Ona.

Atu dehan deit boot ka kiik Ita hotu hamutuk apoio Malu iha funu laran Mak Ita konseque hetan Ukun rasikan,Frente ida Mesak Deit lá halo,Ami Armada deit mos la bele,barak dehan imi kaer kilat imi la Duni bapak ,Maibe ami lori prego oan Ida deit ba tu dala ida deit bapak mate hotu,realidade Mak ida nee,nemak funu nee povo ninian,Maibe funu nee Tengki Liu husi komando da luta ida,funu nee Tengki Liu husi organizasaun ida,Mak Ita bele vota ba ukun rásik an,

=========

Sentru Informasaun suku Rotuto

Che Arino Lara 82


No comments:

Post a Comment